آشنایی با روستای طرزم دیزمار (تابع بخش خاروانا)
یاداشتی از: دکتر علی اکبرزاده مردانام
از قدیم الایام با نام این روستا آشنا هستم. هنوز در مردانقم مشغول تحصیل در سطوح ابتدايی بودم و مرحوم حاج ابراهیم راثی از بزرگان ده مان از روستای طرزم برایمان مطالبی را تعریف می کرد و او می گفت که وقتی مرحوم مشهدی یحیی خان از بزرگان مردانقم بعد از درگیری حسابی با خوانین محل و چندین بار کوچیدن از ده به سایر دهات و تبریز، در تبریز مریض شده و در کمترین زمان دار فانی را وداع می گوید، دوستی بسیار ارزشمند از روستای طرزم به نام طرزمی ها داشته که در تبریز ساکن بوده است. او در بیمارستان و بعد از فوت در دفن و کفن مرحوم یحیی خان مشارکت جدی داشته و تقریبا همه مراحل امر را به عهده گرفته و با تمامی جدیت مراسم را به پایان می رساند. و وقتی با دوستم در طرزم این را مطرح کردم او گفت احتمالاً پدر حاج محمود طرزمی بوده است. من نمی شناسم ولی برایم این مهم است که او در آن زمان آنگونه که شایسته حال مرحوم مردانقمی بوده است از اعماق دل و جان، مایه گذاشته است.
در دفعات بعدی هم که بخشدار ورزقان و نماینده این منطقه زیبا بوده ام بارها به این روستا سر زده بودم که هر دفعه اش برایم خاطره انگیز است مردمانی خوش نیت، مهربان، مهمان نواز و متدین برایم سرمایه ای بوده اند که همیشه در خاطراتم نقش ماندگار خواهند داشت. فراموش نمی کنم که در دوره نمایندگی با پیگیری فرماندار محل به دنبال پمپاژ آب برای اراضی کشاورزی روستا از رودخانه ارزیل و گل آخور و احداث کارخانه سیمان در محل بودیم که متاسفانه بدلایلی از انجام آن ناکام ماندیم و مسئولین بعدی هم جدیت لازم را نتوانستند داشته باشند. اینک به طور مختصر نگاهی به روستای طرزم می اندازیم :
روستای طرزم در دهستان ارزیل بخش تاریخی خاروانا از توابع شهرستان ورزقان واقع شده است و آخرین روستای این بخش به طرف تبریز است همسایگان روستای طرزم از غرب و جنوب غربی، روستای دوگیجان، از شمال روستاهای ارزیل و گول آخور از جنوب روستاهای علینجه و قینر(شهر قیصر) و از شرق روستای ایری علیا می باشند. این روستا 186 خانوار داشته و جمعیت آن 820 نفر است. اهالی این روستا مردمانی خوش نیت، صادق، مهربان، مهمان نواز و متدین هستند که همیشه در اذهان بازدیدکنندگانش نقش ماندگار خواهند گذاشت.
از پوشش قدیمی منطقه دیزمار در این روستا و دیگر روستاها از جمله گول آخور، اندریان و... هنوز آثاری وجود دارد که مورد بررسی می باشد.
علیرغم این که مرحوم دهخدا در لغتنامه معروف و وزینش، طرزم را «ملامت زار» و... معنی کرده است ولی این معنی با این وصف روستا و مورفولوژی و ساختار طبیعتش و روحیه و اخلاقیات مردمانش اصلاً مناسبتی ندارد. اینجا دل هر انسان روشن ضمیر باز می شود و خدا در یاد هرانسان واقع بین تجسم می یابد مگر امکان دارد که جايی که خدا در اذهان عموم مردم متبلور شود ملالت و ملامت هم جایی داشته باشد تز و ایده «سنتز و فوتو سنتز» در این روستا با هم هیچ سنخیتی ندارند.
ساختار و معماری روستا، همان معماری قدیمی دیزماری و آذربایجانی را به خود اختصاص داده است. استفاده از آجرهای گلی مکعبی و سنگ های لاشه استفاده شده حکایت از ساخت و ساز دوره مادها دارد. وقتی گروهی از خارجی ها (سوئدی و چینی) برای بررسی اجمالی معدن طلای اندریان، ارزیل و آهک های طرزم با میلیاردها تن ذخیره در سال 1381 به این محل آمده بودند، شیفته بافت و ساختار قدیمی آن شده و بارها برای خودشان عکس های یادگاری گرفته و در سفرنامه خودشان از آن به نیکی یاد کردند. متاسفانه ما عاجز از بهره مثبت بردن از این موهبت الهی هستیم و نمی توانیم از این نعمات خدادادی برای زدودن آثار محرومیت مزمن منطقه استفاده کنیم.
از دیگر مناطق دیدنی روستا، می توان به سالان سار داشی Salan Sar Daşi، قارانلیق باغلار Qaranliq Bağlar، آبشار چيرناÇrna با ارتفاع بیش از 25 متر، قلعه قیز یا قیز قلعه سی که در طرفین رود کوژنری Kuzhneri قرار دارند، اشاره کرد.
مختصری از تاریخ و نحوه تشکیل طرزم
این روستا از تجمیع هفت روستا به نام های بووه ریک Büvərik، میناکره Minakre، خانقاه Xanqah، مهرو Məhru، قیز قلعه سی، حاجی محمد یوردو و طرزم تشکیل شده است. با این حساب، روستای فعلی طرزم نباید خیلی قدیمی بوده باشد. ولی در مجموع تاریخ کلی منطقه یعنی قبل از تجمیع روستاهای فوق در طرزم فعلی به زمان هخامنشیان برمی گردد و به قولی به نام طرزام از نژادهای ترکان قبل از میلاد می باشد که به همین نام حکمرانی می کرده است. برخی اقوام ترک ها از مناطق «دینه پیر» اوکراین به این سرزمین کوچ نموده اند. از اقوام قدیمی ترکان میتوان به خزرها، آلان ها، آوان ها، کوشان ها، آوارها، کاسپی ها، اسکیت ها، آس ها، مانناها، لولوبی ها، کیمرها، سومرها و... اشاره نمود که یقیناً نام طرزم و یا ترزم یا طرزام با اندک تغییراتی در ردیف همان اسامی قرار دارد که متاسفانه مورد بررسی و تحقیق اساسی واقع نشده است.
در جنوب شرقی روستای طرزم خانقاهی وجود داشته که نشانگر قدمت این روستا بوده و بعد از اسلام در آن صوفی مذهب ها عبادت می کرده اند. این خانقاه در منطقه زیبای مئهرو، اسحاق چمنی، لارچین آغاجی و سرخوشلو که دارای چشمه حیاتبخش می باشد، واقع شده است. و از طرف دیگر چون در منطقه دیزمار آتشکده هايی مثل آتشکده آتش خسرو و... دایر بوده است، بعید نیست که همین خانقاه قبلاً آتشکده هم بوده و زرتشتیان قبل از اسلام در آن مراسم مذهبی به عمل می آورده اند. آتشکده آتش خسرو کنار رودخانه ارزیل – گول آخور(حاجیلرچای) در دیزمار واقع شده است. (منبع نقل شده خانقاه: شبکه سیستم مرجع نظامیMilitary Grid Reference System coordinates)
در این روستا، خرابه های قلعه ای در منطقه گویرچین لیق Ğöyərçinliqبه چشم می خورد که مربوط به هزاره قبل از میلاد و دوره اورارتوها می باشد که همزمان با قلاع جوشون (کوشان)، بغدژ آوان، قیز قلعه سی هفت چشمه و علی بیگ قلعه سی کامتال دایر بوده است. تاریخ سنجی قطعات سفالی پیدا شده در اشکال مختلف این منطقه، تاریخ مصالح قلعه مذکور را که به هزاره اول قبل از میلاد تعلق دارد، اثبات و تایید می کند.
علما و بزرگان طرزم
منطقه دیزمار از دیرباز دارای روحیه و رفتارهای دینی خاص و ویژه است. علمای بزرگواری از این دیار در خدمت دین و جوامع بشری بوده اند. روحانیتی که با خلوص نیت در خدمت مردم و جامعه بوده اند. تقریباً در اغلب روستاهای دیزمار اقلاً طلبه ای برای هدایت مردم حضور داشته است. درایام ماه محرم الحرام، در ماه مبارک رمضان و سایر ایام، حضور علما ضمن اینکه مردم را در آموزش آموزه های دینی، اخلاقی، سیاسی، فلسفی و... یاری می داد روحیه دهنده مردم و زینت بخش مجالس مناطق مختلف دیزمار هم بوده و می باشند. از علمای محل می توان به مرحوم آیت اله نوری اشاره کرد که نمایندگی یکی از مراجع فقید قم را در منطقه قاراداغ (کلیبر) داشته و در شهر مقدس قم زندگی می کرده است. از این روستا تحصیلکردگان زیادی در سطح کشورمان در حال خدمات رسانی به مردم مان می باشند. همچنین روحانیونی چون حاج آقا یوسفی، فرجی و... نیز از پرورش یافتگان این روستای باصفا و تاریخی می باشند که در مراجع قضائی استان مشغول قضاوت و خدمت رسانی به مردم هستند.
منطقه دیزمار جایگاه روحانیت مورد وثوق جامعه ما بوده و می باشد که از جمله آنها می توان به مرحوم علامه جعفری از روستای سقای و مرحوم آیت ا... علیاری و آیت ا... مدنی خاروانا و... اشاره نمود.
طوایف طرزم
طایفه حاج سعدی
طایفه یوسفلو
طایفه عباسلو
طایفه الهیارلو
طایفه حاج آقا ائوی
طایفه یاورلو
طایفه حاج گولو
طایفه رحیملو
مدرسه و سایر مراکز خدماتی
مدرسه ابتدايی این روستا در سال 1351 دایر گردیده است و هم اکنون هم در سطوح ابتديئی و راهنمايی دایر و فعالیت دارد. در این روستا خانه بهداشت، شعبه توزیع مشتقات نفتی، مخابرات، آب شرب و دیگر مبادی خدماتی دایر است و مردم از گاز لوله کشی شده استفاد می کنند.
داستان هايی هم در این روستا رواج دارد که یکی از آنها به این شرح است: گویا در خانه ای بنام قیزلار ائوی، دختران شیخی که به ساری شیخ معروف بوده است غایب شده اند و هم اکنون این محل مورد احترام اهالی می باشد. از موارد فولکولوریک مصادیق زیادی را می توان شمرد که در فرهنگ سازی نسل گذشته نقش های اساسی داشته است.
مسجد قدیمی روستا تبدیل به احسن شده و دایر می باشد. هیچگونه محلی برای ورزش عمومی نسل جوان در این روستا نیز وجود ندارد در روستا مغازه هايی برای ارائه خدمات به مردم فعال هستند.
راه های ارتباطی
این روستا مثل سایر روستاهای منطقه، قبل از انقلاب اسلامی فاقد راه مناسب بوده است و از سال 1358 همزمان با جاده سازی گروه جهاد سازندگی در نوارمرزی خداآفرین بنا به درخواست معتمدین خیر و خیرخواه روستا از آیت ا... شهید مدنی نماینده امام(ره) در استان آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز و نظر موافق و حمایتی آن بزرگوار از طریق جهاد سازندگی تبریز، مسیر این منطقه از طریق روستاهای کهل و قینر راهگشايی شده و تا خاروانا و مرز ارمنستان ادامه یافته است. هم اکنون هم آسفالت می باشد. پس هم از تبریز و هم از نوارمرزی و خاروانا ارتباط آسفالته با این روستا برقرار است.
مسیر این جاده بسیار زیبا و توریستی بوده و از روستاهای ارزیل و گول آخور تا مرکز خاروانا و به نوارمرزی متصل می شود. از این مسیر می توان ضمن سر زدن به آبشار چيرنای طرزم به دیدن آبشار گول آخور هم رفته و در دامن زیبای طبیعت مخلوق آفریدگار بزرگ، لحظاتی را آرام گرفت. چنگ زدن بر ریسمان قدرت لایزال خداوند متعال در این فضای زیبا، اوج بندگی بر درگاه پروردگار عالم خلقت می باشد. صد تاسف که راه تبریز به دیزمار و مرز، در منطقه قینر از این مسیر منحرف شده است و این جاده را که در واقع شاهراهی برای منطقه دیزمار تلقی می شود از نظر مسئولین کم اهمیت جلوه داده است در صورتی که می شد از همین جاده، راه ارتباطی روستای خاص را هم احداث نمود تا همگان از آن استفاده و تردد کنند.
آخرین دیدار از طرزم
هفته گذشته در جمع دوستان باز به این روستا سر زدیم و بدور از همه مسئولیت ها به دامن طبیعت رفته و ساعاتی را در آغوش آن به تلمذ از مکتب خداوندیش پرداختیم. این بار ما مسیر دره «سرناخ» Srnax یا سیغیناق Siğinaq را در پیش گرفتیم.
مسیر دره سنگی و عمیق سرناخ یا سیغیناق تا مرز روستای دوگیجان ادامه دارد و از آن کوه ها و دره ها سرچشمه می گیرد. تشکیلات و سازه های زمین شناختی این دره، ارتباطات تاریخی منطقه را از نظر زمین ساختی به تایید می رساند. وجود آهک های دوره کرتاسه (Cretaceous Period) و لایه ضخیم و نازک آن حکایت از دست به دست شدن نقاط عمیق و کم عمق دریاهای دوران دوم داشته و عمق دره و شیب های تند دیواره های آن، نشان از هم گسیختگی طرفین دره داشته که وجود گسل بسیار فعال و عمیق منطقه را تایید می کند و در صورت فعال شدن آن خساراتی بس سنگین به منطقه وارد خواهد ساخت. وجود انواع غارهای طرفین دره و صعب العبور بودن دیواره ها، بر زیبايی آن افزوده و هر بازدیدکننده را حیران و واله می گرداند. غارها نتیجه فعل و انفعالات مواد آهکی تشکیلات موجود می باشد. افسوس که زیبايی های طبیعت این دره گمنام و ناشناخته مانده و از این بابت هیچگونه درآمد و عایدی نصیب اهالی خوب و با فرهنگ آن منطقه نمی گردد.
بدين خاطر این دره به نام سرناخ Srnax و یا سیغیناق (تنگ) Siğinaq معروف است که بخش اعظم دره بسیار تنگ بوده و عبور از آن به سختی انجام می گیرد. همچنین در آن، غار بزرگی به همین نام را طبیعت تشکیلات آهکی به وجود آورده و سالیان سال مردم از آن و دیگر غارهای این دره به عنوان استراحتگاه و پناهگاه احشام خود استفاده کرده اند. از طرف دیگر سازه غار مذکور حکایت از آن دارد که زمانی از این غار به عنوان پناهگاه مردم هم استفاده شده است. ارتفاع غار بیش از 25 متر بوده و عرض آن در دهنه اش به بیش از 20 متر می رسد از بالای غار امکان دسترسی وجود نداشته و فقط از طریق راه پائینی امکان تردد وجود دارد.
کناره های دره در زمان های گذشته که حیات وحش منطقه دچار قتل عام نشده بود، پناهگاه انواع حیوانات وحشی از جمله بزهای کوهی بوده که زیبايی ویژه ای به این دره کاملاً سنگی و صعب العبور بخشیده بوده است. در قسمت انتهايی دره، منطقه رضی قاباقی Rəzi qabaqi و بووه ریک که محل ده قدیمی «بووه ریک» بوده است، قرار دارد. قوشا چشمه و چشمه بووه ریک نیز بسیار دیدنی است آب زلال این چشمه ها شفابخش هر خسته راهی است که مسیرش از این دیار افتاده است. در ورودی دره سرناخ محلی به نام قوزو داشی Quzu Daşi قرار دارد که در قدیم محل کارخانه تولید داروی نظافتی حمام بوده است که از ترکیب سنگ آهک Limestone، زرنیخ، آرسنیک (ماده مضر) و سایر مواد معدنی محلی تولید می شده است. از طرف دیگر در این روستا واحد تولید و استخراج روغن بزه رک هم دایر بوده است.
روستای طرزم دارای مراتع بسیار غنی و اراضی کشاورزی و باغات مناسب می باشد. اهالی غیر از این مشاغل به دامداری، فرشبافی، جاجیم بافی و سایر صنایع دستی هم مشغول هستند. لبنیات طرزم دارای کیفیت بسیار عالی بوده و متاسفانه با اندک بهايی از دست دامداران خارج می گردد.
در دره سرناخ و پايین تر از روستا، ذخایر غنی آهکی وجود دارد که برای تولید سیمان و آهک معمولی و صنعتی می توان از آن معادن استفاده کرد که هم مشکل بیکاری را حل می کند و هم در افزایش درآمد سرانه مردم نقش بسزايی را ایفا می نماید.
کوه های طرزم
کوه های جنوب از غرب به شرق: کوه شاه یولو متصل به فتحه قبری، فرنگین قبریFirənğin Qəbri که گویا قبر دختر شهر قیصر بوده است طبق نظر اهالی محل روستای قینر همان شهر قیصر بوده است.
کوه های شمال به جنوب: کوه مازار متصل به گوور تپه سی، بیل فترBil Fətər، مهروو Mehrov و سرخوشلو.
کوه های شمال (از شرق به غرب): از کوه مازار شروع و به تپه مکیدي Məkidi، گویرچین لیق و قاری ننه ختم می شود.
کوه های شمال به جنوب (از غرب): از قاری ننه شروع و به سالان سار، بووه ریک، پرچین Pərçin، چیچکلو و شاه یولو ختم می شود.
کوه های وسط و اطراف طرزم: شامل کوه های بویوک نووNov، کوچک نوو، جیجه لی دیبی، میناکره، قانلی دره، روجی Ruci(چمنزار زیبا)، بنوصور Bənovsur، قره قوزای، اسحاق چمنی، لارچین آغاجی (چمنزار زیبا) می شود.
ییلاقات طرزم
حدود 2500 هکتار منطقه ییلاقی در طرزم وجود دارد که بخش کمی از آن در اختیار دامداران روستای طرزم می باشد و بیش از 1500 هکتار را عشایر اینانلو از منطقه قاپیلیق یا قاپیلوق مشهور به جین قوران مرند تصاحب کرده اند و همیشه هم با دامداران طرزم اختلاف دارند.
سفر ما از دره سرناخ و روستای زیبای طرزم بعد از کمی استراحت در باغات روبروی آن، عصر به پایان رسید و با خاطره خوش به سوی تبریز از مسیر طرزم – قینر حرکت کردیم.
طرزم در لغتنامه ها و سایر منابع:
در لغت نامه دهخدا به معني ملامت زار آمده است.
ناظم الاطباء نيز طرزم را ملامت زار. [ م َ م َ ] (اِ مرکب) جای سرزنش و نکوهش بسیار و فراوان. ملامت گاه مي داند.
به کام دل ازآن در بیشهٔ عزلت به سر بردم
که سخت آهوی طرزم زین ملامت زار رم دارد
وبلاگ حاضر یک وبلاگ اجتماعی فرهنگی بوده و جهت انعکاس اخبار منطقه خاروانا طراحی شده است